Orta Asya, yalnızca tarihin başlangıç noktalarından biri olarak değil, insan zihninin henüz bölünmediği, doğa ile bilincin birbirinden ayrılmadığı çok eski bir algı biçiminin yeşerdiği topraklar olarak okunmalıdır; çünkü burada medeniyet, duvarlar yükselterek değil, göğü merkez alarak, yön duygusunu pusuladan önce sezgiye emanet ederek ve zamanı takvimden önce döngülerle anlayarak var olmuştur. Bu coğrafyada sır dediğimiz şey, saklanan bir bilgi olmaktan ziyade, yalnızca belli bir bilinç seviyesinde anlam kazanan bir kavrayış biçimidir; Orta Asya insanı için evren, çözülmesi gereken bir bilmece değil, uyum sağlanması gereken canlı bir düzendir ve bu düzenin kuralları yazıyla değil, yaşayarak öğrenilirdi.
Göçebe yaşam, sanıldığı gibi düzensizlik değil, yüksek bir farkındalık halidir; çünkü sürekli hareket hâlinde olan bir toplum, gökyüzündeki yıldızların yerini, rüzgârın yönünü, toprağın dilini ve hayvanların sezgisel tepkilerini okumayı öğrenmek zorundadır ve bu zorunluluk, Orta Asya medeniyetini yüzeysel bilgiden uzaklaştırıp derin bir varoluş bilgisine taşımıştır. Gök Tanrı inancı, bu sırlarla dolu medeniyetin merkezinde yalnızca bir inanç sistemi olarak değil, kozmik bir denge öğretisi olarak durur; gök, ulaşılması gereken bir güç değil, insanın kendini ölçtüğü bir aynadır ve bu yüzden Orta Asya bilgesi için ahlak, yasa ya da otorite dışarıdan dayatılmaz, doğrudan evrenin düzeninden okunur.
Şaman figürü, bu medeniyetin en yanlış anlaşılan ama en kilit unsurlarından biridir; çünkü şaman, büyü yapan bir kişi değil, bilinç katmanları arasında geçiş yapabilen, topluluk ile görünmeyen düzen arasında denge kuran, hastalığı yalnızca bedensel değil, ruhsal kopuş olarak da algılayan bir rehberdir ve bu rol, Orta Asya’daki bilginin neden yazıya değil insana emanet edildiğini açıkça gösterir. Kurganlar, yani anıtsal mezarlar, ölümden çok sürekliliği anlatır; çünkü bu medeniyette ölüm, sonlanan bir hal değil, biçim değiştiren bir yolculuktur ve mezarlara bırakılan eşyalar, ölen kişinin bu dünyaya bağlılığını değil, diğer düzlemde de sürdüreceği bilinç halini simgeler.
Balballar, bozkırın ortasında sessizce duran taş figürler olarak yalnızca anıt değil, hafıza noktalarıdır; her biri, yaşanmış bir hayatın, verilmiş bir sözün ya da tamamlanmış bir döngünün işaretidir ve bu taşlar, Orta Asya’da tarihin neden kitaplarla değil, mekanla ve sembolle aktarıldığını gösterir. Hayvan üslubu sanatı, kartalın, kurdun, geyiğin ve atın merkezde olduğu sembolik dil, bu medeniyetin insanı doğadan ayrı bir varlık olarak görmediğini açıkça ortaya koyar; burada hayvan, kontrol edilmesi gereken bir canlı değil, rehberlik eden bir bilinç formudur ve her figür, insanın kendi içgüdüleriyle kurduğu ilişkinin yansımasıdır.
Orta Asya’nın sırlarla dolu medeniyeti, bugün kayıp olarak adlandırılsa da aslında kaybolmamış, yalnızca modern algının hızına uyum sağlamayı reddetmiştir; çünkü bu bilgelik aceleyle tüketilemez, hızlıca anlaşılmaz ve tek bir tanıma sığdırılamaz. Belki de bu yüzden Orta Asya, hala çözülemeyen bir kök gibi durur; ne tam olarak geçmişte kalmıştır ne de bugünün kelimeleriyle anlatılabilir ve en büyük sırrı da tam burada saklıdır: İnsan, her şeyi inşa ederek değil, bazen sadece göğe bakıp yerini hatırlayarak da medeniyet kurabilir.
