Güzel ve Kötü Kokunun Beyinde Yarattığı Farklı Ateşlenmeler
İnsan burnuna ulaşan her koku, önce burun içindeki reseptörlere çarpar, oradan koku siniri boyunca ilerleyip beynin en ilkel yapılarından biri olan limbik sisteme ulaşır; bu bölge, hatıraların, duyguların, korkuların ve hazların yönetildiği gizli merkezdir. Yani bir koku sadece algılanmaz, aynı anda hatırlanır, yargılanır, istenir ya da reddedilir. Kokunun güzel ya da kötü olması bu nedenle sadece burnun işi değildir, bunun asıl kararı beyin verir.
Güzel bir koku alındığında, taze kahve, çiçek, yeni yıkanmış çarşaf, sevdiğimiz birinin teni limbik sistemdeki ödül devreleri ateşlenir; dopamin salınımı artar, beyin içten içe “yaklaş” komutu verir. Bu yaklaşma refleksi binlerce yıllık evrimin bir sonucudur. Hoş kokular, tarih boyunca güvenli yiyeceği, temiz suyu, sağlığa uygun ortamı, yakınlığı ve güveni temsil etti. Bu yüzden güzel kokular sadece mutluluk vermez, aynı zamanda rahatlatır, nefesi düzenler, kas tonusunu düşürür, kalp ritmini sakinleştirir ve kişiyi fark etmeden huzurlu bir ruh haline taşır. Güzel koku, beynin içinde “burada kal” diyen sessiz bir davettir.
Kötü kokuda ise bambaşka bir yol ateşlenir. Çürük, küf, çöp, bozulmuş yiyecek, duman, kimyasal buruna çarptığı andan itibaren beynin alarm sistemi tetiklenir. Amigdala, tehdit algısının kralıdır ve kötü koku ona “kaç ya da korun” sinyali gönderir. Bu sinyal, birkaç saniye içinde tüm bedene yayılır; nefes hızlanır, yüz buruşturma refleksi devreye girer, mide bir anlığına kasılır, hatta bazı insanlar kusma hissi yaşar. Bunların hiçbiri düşünülerek yapılmaz; kötü koku, beyni bilinçten daha hızlı harekete geçirir, çünkü tarih boyunca kötü koku çoğu zaman hastalık, çürüme, zehir, enfeksiyon ve tehlike anlamına geldi. Beyin, kötü kokuyla birlikte adeta “buradan uzaklaş” emrini verir.
En ilginç olanı, güzel veya kötü koku fark etmeksizin, her ikisi de beyne doğrudan, kestirme bir yoldan ulaşır. Diğer duyuların büyük kısmı önce kortekse uğrarken, koku hissi ara duraktan geçmez, doğrudan duyguların merkezine bağlanır. Bu yüzden bir koku, bir sahneyi, bir insanı, bir anıyı, bir aşkı ya da bir travmayı bir anda canlandırabilir. Bazı kokuların bizi çocukluğumuza götürmesinin sebebi budur, koku ve anı aynı odada saklanır.
Güzel koku, beynin içini bir bahar sabahı gibi açarken, kötü koku onu bir savaş alarmına dönüştürebilir. Aralarındaki fark tatta, görüntüde ya da kelimede değil; hayatta kalma ve haz alma içgüdüsünde saklıdır. Kokular, görünmeyen ama en hızlı çalışan habercilerdir; “yaklaş” derler ya da “uzaklaş”. Biz çoğu zaman bunun nedenini bilmeyiz sadece içimizdeki kadim beyin kararını verir.
