Nükleer Fisyonun Görünmeyen Anası
Bilimin ağır kapılarının çoğu zaman kadınlara kapalı olduğu bir çağda, Lise Meitner bu kapıları kırarak değil, sabırla ve olağanüstü bir zihinsel disiplinle aralayarak ilerledi; geride öyle bir iz bıraktı ki, atom çekirdeğinin en karanlık sırlarını aydınlatan ışık hala onun adının etrafında titreşim halinde dolaşır. O, nükleer fizyonun matematiksel ve kavramsal temelini açıklayan bilim insanıydı; fakat Nobel sahnesinden dışlanan, başarılarının çoğu başkalarının omzunda görünür hale gelen, tarihin unutulmuş kahramanlarından biri olarak yaşamını sürdürmek zorunda kaldı. Meitner’in entelektüel yolculuğu, atomun iç yapısının henüz muamma olduğu bir dönemde başlar. O, radyoaktivitenin doğasını anlamak için gece gündüz deneyler yapan, atom çekirdeğinin davranışını sezgisel bir kesinlikle takip eden bir bilim kadınıydı. Otto Hahn ile yıllarca süren ortak çalışmaları, uranyum çekirdeğinin nötron bombardımanı altında beklenmedik bir şekilde parçalandığını gösteren kritik bulguları ortaya çıkardı. Fakat bu bulguların ne anlama geldiğini çözen, reaksiyonun fiziksel yasalarını açıklayan ve nükleer fisyon kavramını ilk kez tanımlayan kişi Meitner’den başkası değildi.
O ünlü kış günü, sürgünde, yalnız ve bilim dünyasından koparılmış haldeyken yaptığı hesaplamalar insanlık tarihinin yönünü değiştiriyordu. Uranyum çekirdeğinin iki daha hafif elemana bölünmesi sırasında açığa çıkan devasa enerjiyi formüllere dökerken, aslında modern nükleer çağın temelini atıyordu. Enerji denklemindeki o küçük fark, E = mc²’nin gerçek anlamda ilk defa deneysel bir sürece uygulanmasıydı; yani Einstein’ın denklemi, Meitner’in açıklamasıyla yaşamın içine karışmıştı. Fakat bilim tarihinin ironisi acımasızdır: Nükleer fisyonu keşfetmiş olmak, Nobel Ödülü’nü almasına yetmedi; ödül yalnızca Hahn’a verildi, Meitner hem siyasi hem akademik rüzgarların gölgesinde bırakıldı. O ise hiçbir zaman şikayet etmedi, yalnızca “Bilim insanları insanlığa hizmet etmek için vardır; yıkım için değil” diyerek, atom bombasının yapılmasına karşı etik duruşunu sürdürdü. Onun bu cümlesi, bilimin karanlık sayfalarında hala yankılanan bir vicdan sesi oldu.
Bugün fizik literatüründe Meitner’in adını taşıyan “Meitnerium” elementi, geç kalmış bir saygının sembolü gibidir; atom numarası 109 olan bu element, tarihin ona borcunu sessizce hatırlatır. Meitner’in bilimsel katkıları yalnız nükleer fizyonu açıklamakla sınırlı değildir; radyoaktivite, beta bozunumu ve nükleer yapı üzerine yaptığı çalışmalar modern fizik eğitiminin temel taşları arasında yer alır. Lise Meitner, bir kurşun kalemin ucunda yapılan hesaplamaların dünyayı nasıl değiştirebileceğinin yaşayan bir kanıtıydı. O, atomun kalbini açarken kendi kalbinde insanlığa olan sorumluluğu hiç unutmayan nadir bilim insanlarından biriydi. Ve bugün nükleer enerjinin hem yarattığı umutlar hem de doğurduğu korkular arasında sıkışmış modern dünya, Meitner’in bilimsel zekasından çok, etik duruşunun ağırlığını hissetmeye devam ediyor.
