Görünmeyen Direksiyonu Tutan El
İnsanın bugün şehirlerde yaşaması, bilgisayar kullanması, uçaklara binmesi beynini “modern” yapmaz; kafatasımızın içinde hala milyonlarca yıl önce ormanda hayatta kalmak için evrilmiş ilkel bir sürücü oturuyor ve bu sürücü, bilinçten çok daha hızlı kararlar veriyor. Bilinçaltı dediğimiz yapı, aslında beynin en eski katmanlarının devamıdır. Amigdala, hipotalamus, beynin derin limbik bölgeleri, bunlar düşünen, tartan, konuşan bölgeler değildir; onlar duygu, refleks ve içgüdü fabrikalarıdır.
İlkel beyin her sabah uyandığında ilk olarak “Tehlike var mı?” diye tarar; açlık, susuzluk, sıcaklık, yüz ifadeleri, ses tonları, gölgeler, hızlı hareketler. Bilinç henüz kahvesini yudumlarken o çoktan dünyayı analiz etmiş, tehdit mi yoksa güven mi kararını vermiştir. Bu yüzden bir ortamda neden huzursuz olduğumuzu çoğu zaman açıklayamayız. İlkel beyin, atalarımızın ormanda kurt sesini duyduğu hızla sinyal gönderir: “Uzaklaş, burada bir şey yanlış.”
Bilinçaltı aynı zamanda hafızanın karanlık ambarıdır. Doğduğumuz günden itibaren yaşadığımız her duygu, koku, ses, utanç, sevinç, kaygı oraya yazılır. Çocukken bir köpek bizi korkuttuysa, yıllar sonra başka bir köpeği görünce içimizdeki açıklanamaz tedirginlik, işte o ambardan gelir. Bu depoda mantık yoktur; doğru-yanlış, gerçek-hayal ayrımı yapılmaz. İlkel beyin, “bir kere acıttıysa her zaman acıtır” prensibiyle çalışır, çünkü onun tek görevi bizi hayatta tutmaktır.
Daha çarpıcı olan ise şudur; bilinçaltı kelime bilmez, hikaye anlatmaz, cümle kurmaz; beden dili, koku, ritim, ton ve görüntüyle konuşur. Bir müziğin ilk notasında boğazımız düğümleniyorsa, bu duygu kelimelerden önce kaydedilmiştir. Birisi kaşını hafifçe çattığında, amigdala saniyenin onda birinde alarm verir; karşımızdaki mutlu mu, öfkeli mi, yalan mı söylüyor, tehlikeli mi? Gözlerimiz bir saniye bakar, ilkel beyin karar verir. Bilinç ise sonra gelir ve “Ben sezdim” der ama aslında o sadece gecikmiş bir yorumdur.
Modern hayatın ironisi şudur; biz kendimizi çok akıllı sanırız, planlar yapar, stratejiler kurarız fakat davranışlarımızın büyük kısmını o eski beyin yönetir. Aşık olduğumuzda, kıskandığımızda, kaçtığımızda, kaygılandığımızda, alışveriş yaptığımızda, seçim sandığında oy kullanırken bile o görünmeyen direksiyonun etkisi altındayız. Bilinç, direksiyonun önündeki parlak çerçevedir; asıl yön veren ise derinde saklı, tarih öncesinden kalma otopilottur.
İlkel beynin bilinçaltı kötü değildir; tam tersine, binlerce yıldır bizi hayatta tutan en sadık muhafızdır. Onun derin karanlığında korku olduğu kadar cesaret, utanç olduğu kadar sadakat, acı olduğu kadar sevgi de bulunur. Bazen uyandırılması gerekmez, sadece fark edilmesi, dinlenmesi ve anlayışla ele alınması yeterlidir. Çünkü insanın en modern tarafı, en eski tarafıyla barıştığı gün gerçek anlamda güçlenir.
