Luviler, Anadolu’nun tarih sahnesinde çoğu zaman gölgede kalmış ama bu gölgenin içinde son derece köklü, karmaşık ve etkisi sanıldığından çok daha geniş bir uygarlık deneyimi barındıran, Hint-Avrupa kökenli topluluklardan biri olarak, özellikle MÖ 2. binyılda Batı ve Güney Anadolu’nun kültürel dokusunu sessizce biçimlendirmiş, dilleriyle, inanç dünyalarıyla ve siyasi varlıklarıyla Hitit merkezli anlatıların arasından ancak dikkatli bakıldığında seçilebilen derin bir iz bırakmıştır. Luvilerden söz ederken ilk fark edilmesi gereken şey, onların tek parça, homojen ve merkezi bir “imparatorluk halkı” olmaktan ziyade, Anadolu’nun coğrafi çeşitliliğiyle uyumlu biçimde dağılmış, yerel krallıklar, beylikler ve şehir devletleri şeklinde örgütlenmiş, ancak ortak bir dil ailesi ve kültürel havza içinde birbirleriyle temas halinde olan bir topluluklar ağı oluşturmalarıdır; bu durum, Luvilerin neden tek bir “Luvİ Devleti” başlığı altında anılamadığını ama buna rağmen Anadolu tarihinde bu kadar belirleyici olduklarını da açıklar.
Dil açısından bakıldığında Luvice, Hint-Avrupa dil ailesinin Anadolu koluna ait olup Hititçe ve Palaca ile yakın akrabalık gösterir, ancak onu gerçekten özgün kılan unsur, yalnızca çivi yazısıyla değil, aynı zamanda hiyeroglif Luvice adı verilen ve görsel sembollerle kurulan ayrı bir yazı sistemiyle de kullanılmış olmasıdır; bu hiyeroglif sistem, özellikle Geç Tunç Çağı’ndan Demir Çağı’na geçiş sürecinde, Luvi kökenli krallıkların kimliklerini koruma ve ifade etme araçlarından biri haline gelmiştir. Luvilerin inanç dünyası, doğayla iç içe, dağlar, fırtınalar, nehirler ve bereket döngüleri etrafında şekillenen, tanrıların gökyüzüyle yeryüzü arasında dolaştığı, kutsalın yalnızca tapınak duvarlarıyla sınırlı olmadığı bir anlayışı yansıtır; özellikle fırtına tanrıları, güneş ve bereketle ilişkili dişil figürler, daha sonra Frig, Lidya ve hatta Yunan dünyasında farklı adlar ve biçimlerle karşımıza çıkacak olan inanç katmanlarının en eski çekirdeklerinden birini oluşturur.
Siyasi tarih bağlamında Luviler, Hitit İmparatorluğu’nun hem ayrılmaz bir parçası hem de onun sınırlarını sürekli zorlayan bir unsur olmuş, Hitit metinlerinde “Luvili ülkeler” olarak anılan bölgeler, bir yandan Hitit krallarına asker ve bürokrat sağlarken, diğer yandan imparatorluğun zayıfladığı anlarda hızla bağımsızlaşarak Geç Hitit veya Suriye-Luvi krallıkları adı verilen yeni siyasi oluşumların temelini atmıştır; Karkamış, Melid, Tabal ve Que gibi krallıklar bu sürekliliğin en çarpıcı örnekleridir. Özellikle MÖ 1200 civarında yaşanan ve Doğu Akdeniz dünyasını sarsan büyük çöküş döneminde, Luviler çoğu zaman “sessiz ama dayanıklı” aktörler olarak dikkat çeker; merkezi imparatorluklar çökerken, Luvi kökenli yerel güçlerin tamamen ortadan kaybolmaması, aksine yeni koşullara uyum sağlayarak varlıklarını sürdürmeleri, Anadolu’da kültürel sürekliliğin kopmadığını, sadece biçim değiştirdiğini gösterir.
Bugün Luviler üzerine yapılan tartışmalar, yalnızca arkeoloji ve dilbilimle sınırlı kalmaz; Troya’dan Batı Anadolu kıyılarına, Ege dünyasıyla Anadolu arasındaki erken etkileşimlere kadar uzanan geniş bir alanda, “Anadolu yerel halklarının” Yunanlaşmadan önce ne kadar güçlü ve özgün bir uygarlık mirası ürettiğini anlamak isteyen herkes için Luviler, adeta kilit bir eşik noktasıdır. Kısacası Luviler, yüksek sesle konuşan yazıtlar, dev anıtlar ya da tek merkezli bir imparatorluk anlatısı bırakmamış olabilir, fakat dilde, inançta, yer adlarında, mitolojik aktarımda ve siyasi reflekslerde bıraktıkları izlerle, Anadolu’nun tarihsel bilinçaltında hala titreşmeye devam eden, görünmeyeni fark edenler için son derece canlı bir uygarlık hafızasıdır.
