Şeytan, bu anlatıda dışarıdan gelen yabancı bir karanlık değil, insanın en iyi tanıdığı ama en çok inkar ettiği başroldür; çünkü o, korkunç bir figür olmaktan çok, akıllı, sabırlı ve ikna edici bir öğretmendir ve manevi yolculukların çoğunda asıl sınav, şeytanın gücünü yenmek değil, onun yöntemlerini fark edebilmektir.
Mistik geleneklerde şeytan bağırmaz, tehdit etmez, zorlamaz; aksine sakin konuşur, mantıklı gerekçeler sunar, insanın zaaflarını ezberlemiş gibidir ve tam da bu yüzden tehlikelidir, çünkü insanı yanlış olana sürüklerken bile ona haklılık hissi verir. Şeytan aceleyi sever ama kendisi acele etmez; bekler, zamanı izler, insan yorulduğunda, kırıldığında ya da yalnız kaldığında devreye girer ve “bir kereden bir şey olmaz” cümlesiyle manevî çözülmenin kapısını aralar.
Şeytanın terbiye edilmesi, onun yok edilmesi anlamına gelmez; çünkü o, insan var oldukça var olan bir kuvvettir ve bu yüzden gerçek terbiye, şeytanın sesini kısmak değil, onun konuştuğu dili tanımaktır. İnsan, hangi duygusunda şeytanın daha rahat konuştuğunu fark ettiğinde güç kazanır; öfke, kibir, korku ve hırs, şeytanın en sevdiği sahnelerdir ve o, bu duyguları beslediğinde değil, insanın onlarla özdeşleştiği anlarda kazanır.
Manevi olgunluk, şeytanı lanetlemekle değil, onu ciddiye almakla başlar; çünkü küçümsenen şeytan gizlice büyür, tanınan şeytan ise etkisini yitirir. Bu yüzden mistik öğretiler sürekli uyanıklığı vurgular; insan her an kendine şu soruyu sormadıkça, “Bu düşünce beni genişletiyor mu yoksa daraltıyor mu?”, şeytan çoktan rolünü oynamaya başlamıştır.
Şeytan terbiyecisi olabilmek, aslında şeytanın öğrencisi olmaktan vazgeçmektir; çünkü şeytan öğretir ama hep yanlış yerden öğretir ve insan, bu dersleri fark ettiğinde artık onunla kavga etmez, onu kovalamaz, ona bağırmaz, sadece söylediklerini tartar ve seçer.
Bu yol şunu söyler; şeytanla savaşan yorulur, onu tanıyan ise sakinleşir; çünkü en büyük manevi güç, şeytanın nerede konuştuğunu bilmek ve o an sessiz kalabilmektir.
